HIZKUNTZ-EREDUAK: GOAZEN HARIRA
Josu Sierra Orrantia
Asko hitz egin eta idazten ari da egunotan EAE-n hizkuntz-ereduen erreformari buruz.
Proposamen ugari daude baina ia denak mugatzen dira (salbuespenak salbuespen) eredu
bakar bat izan behar den edo ez, zer nolako hizkuntz portzentajeak izan behar dituzten
eta ingelesa edo gaztelania zein mailatan edo neurritan kontuan hartu behar dituzten
esatera.
Oso gutxi irakurri dut ordea benetako eztabaidagaiaz: ikasleek lortu behar dituzten
hizkuntz-helburuak.
Gaur egun, hezkuntza munduan, gero eta garbiagoa da ikasleek lortzen dituzten
konpetentzien garrantzia. Arazoa ez da zer eman edo irakatsi behar den, edo eta nola
eman edo irakatsi behar den, baizik eta ikaslea zer egiteko gai den amaieran.
“Eskolatzearen azken helburua ikasleen prestakuntza da, eskolaren testuingurutik
kanpo ere modu efektiboan eragin dezaten. Honek suposatzen du ezagutza,
trebetasun eta konpetentzien eskurapena ematen dela eta bizitzaren egoera
errealetara transferitzen direla”. Eurydice. Key Competences. Survey 5. European
Commission. 2002
Hizkuntzen eremura ekarriz Europar Batzordearen definizio hau, garbi da hizkuntzkonpetentzia
dela interesatzen zaiguna lehenik eta behin, hau da, ikasleak hizkuntz
ezagutza, trebetasuna eta konpetentzia izan ditzala eskolaren testuingurutik kanpo ere
modu efektiboan eragiteko.
BIGARREN ETA HIRUGARREN HIZKUNTZEN ARLOAN
DEFINITURIK DAUDE KONPETENTZIAK
Gure zorionerako, eskolan ikasi daitezkeen hizkuntzen arlo honetan, definiturik
daude konpetentziak eta mailaketa garbi bat eginda dago Europako Erreferentzi
Marko Bateratuan. (Europako Kontseilua)
“Europako Erreferentzi Markoa Europa osorako hizkuntz egitarauak, kurrikuluorientazioak,
azterketak, testu-liburuak etab. prestatzeko oinarri bateratua da.
Hizkuntza bat ikasten ari diren ikasleek hizkuntza hori komunikazio-tresna gisa erabili
ahal izateko zer ikasi behar duten deskribatzen du Markoak, era integratzailean, eta
orobat azaltzen du ikasleek zer ezagutza eta trebetasun eskuratu behar dituzten
eraginkortasunez jarduteko”. (13. orr. HABE.Erreferentzi Markoa)
Ikus dezagun bada, zernolako konpetentziak deskribatzen dituzten Markoan. Markoaren
mailak A1 etik C2 ra doaz.
A mailak oinarrizko erabiltzaileari zuzenduta doaz. B mailak berriz independienteaz ari
dira eta C, azkenik, erabiltzaile gaituari buruz doaz.
2
Logikaz pentsaturik, hasi gaitezen esaten gure irakasleei C1-en pareko maila (2. HE)
eskatzen diegula, EGA hain zuzen ere, klaseak euskaraz eman ahal izateko. Bestalde
EGA-ra aurkezteko gutxienezko adina 17 urte da. C mailak beraz, ez dira egokienak
Derrigorrezko irakaskuntzaren amaierako ikasleei eskatzeko nire ustez.
Zalantza A eta B mailen artekoa egon liteke. Ikus dezagun ba Mintzamen arloko
deskribapena adibidez pixka bat argiago jartzeko. Zergatik mintzamena? Erlaziorako
ezinbestekoa delako, hizkuntzak hitz egiteko ikasten dira.
A2 mailak adibidez honako hau dio: “Elkarrizketa osoa jarraitzeko adina ulertzen ez
badut ere, gai naiz informazio-truke labur-laburrak egiteko.” Ez dirudi beraz oso maila
egokia denik ez eta legearen interpretazio normal batekin bat datorrenik (gero ikusiko
dugu).
B2 mailak berriz, honako hau dio: “Gai naiz jatorrizko hiztun batekin normal
mintzatzeko,…Gai naiz elkarrizketan era aktiboan parte hartzeko…”
Hau bai izan daiteke maila egokia derrigorrezko irakaskuntzaren amaieran helburu gisa
markatzeko, eta hala pentsatzen zuen Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak B2
mailaren ebaluazioa egin zuenean. Gero astakeriak ere esan dira. B2 maila baxua dela,
C2 eskatu beharko litzaiekeela ikasleei eta horrelako perlak. Logika eta errealismo
pixka bat jaun andreok.
Baina goazen orain Markoa indarrean dauden legeek diotenarekin erkatzera.
INDARREAN DAUDEN LEGEEN INTREPRETAZIOA
Zerbait eskatu beharko banie legebiltzarkide jaun eta andreei, honako hau izango
litzateke: interpretatu indarrean dauden legeak Erreferentzi Marko Bateratua kontuan
3
hartuta. Edo beste lege bat egin Markoa kontuan hartuz. Edo ahalbideratu Hezkuntza
Sailak Markoaren mailak interpreta ditzala.
• Euskararen Erabilpena Arautzeko Oinarrizko Legea, 1982ko azaroaren
24koa 17garren atalean, honako hau dio: “Jaurlaritzak, ikaslegoari nahitaezko
ikastaldiak bukatzerakoan bi hizkuntza ofizialak erabiltzeko adina ezagutuko
ditueneko segurantza emateko xedezko neurriak hartu eta euskara-giroa
bermatuko du, …”
• 1993-ko otsailaren 19ko Euskal Eskola Publikoaren Legeak dio (III.
Idazpuruko 18.atalean): “Euskara eta gaztelania nahitaez sartuko dira euskal
eskola publikoan gara daitezen irakaskuntza-programetan, bi hizkuntzen
ahozko zein idatzizko ulermena eta adierazmena benetakoa izan eta gutxienez
ohizko harremanetarako eta erabilerako hizkuntza gisa erabili ahal izan
daitezen.”
Ez da zaila ikustea bai kasu batean (erabiltzeko adina ezagutuko…) eta bai bestean
(ohizko harremanetarako eta erabilerako hizkuntza gisa…) A2tik-B2ra bitarteko maila
bati buruz ari direla gutxienez.
HIZKUNTZ HELBURU ZEHATZAK ETA GUZTIENTZAT
Ez da gutxietsi behar hizkuntz helburu argiak ezartzearen garrantzia. Irakasle orok jakin
behar du nora iritsi behar den bere ikasleen hizkuntz-konpetentzia eta guraso guztiek
ere jakin beharko lukete eskolak zein helburu duen hizkuntzei dagokienez.
Orain, gauza bat da helburua zehaztea eta beste bat lortzea.
Jakin badakigu, egin diren azken ebaluazioen arabera, proposatutako euskararen B2
mailara iristen diren D ereduko ikasle erdaldunen kopurua %48aren inguruan ibiliko
direla, ebaluazio horretako laginean (ez populazioan, aldagai hau ez baitzen
estratifikatua). Baina badakigu ere maila hau lortzeko lanak ikasgeletan egingo balira D
ereduko ikasleriaren %23 batek nahiko erraz lortuko lukeela (gainditzearen atarian
geratu zirelako).
Baina B ereduan emaitzak eskasagoak dira eta A-n berriz, … are eskasagoak suabe
esategatik. Hori da helburu garbi batekiko gaur egun lortzen dena, eta ez da gutxi.
Hona galdera: posiblea al da hizkuntz-konpetentzia berberak hizkuntz-eredu
desberdinekin lortzea?
Eredu bakar baten barruan ere lortzen diren konpetentziak desberdinak dira hainbat
faktoreren eraginez, matematikarekin edo zientziekin gertatzen den bezala: ikasleen
maila sozio ekonomiko eta kulturala, zonaren euskaldun kopurua, ikastetxearen
hizkuntz-osaketa eta antolaketa, irakasleak eta metodologiak,…
Bigarren eta hirugarren hizkuntzetan izugarriko alde indibidualak ematen dira
emaitzetan ikasleen artean, ama-hizkuntzarekin gertatzen ez dena.
Goiko galderara bueltatuz, gaur egun dauden eredu desberdinekin eskolan bakarrik
antzeko konpetentzia lortzea praktikoki ezinezkoa da nire ustez. Beste kontu bat da
eskolatik kanpo lan egiten bada.
4
Ondorioz, honek arazo latz baten aurrean jartzen gaitu: ezarri behar dugu lortu
beharreko maila edo konpetentzia minimo jakin bat guztientzat, ala ereduaren
(oraingoak edo berriak) araberako helburua zehaztuko dugu?
Aurreko legeak egin zirenean helburu berberak zehazten ziren (nahiko orokorrak
baziren ere) baina gero, garai haietako egoera ikusita, errealismoz jokatu eta eredu
desberdinak sortu ziren, gurasoen eskuetan erabakia utziz. Hogeitapiku urte geroago
gurasoek garbi ikusi dute zer den egokiagoa eta irakasleriaren gehiengoa prest dugu
gizartearen eskari horri erantzuteko.
Nire ustez, edozein erabaki hartuta, inportanteena HELBURUAK KASU
GUZTIETAN ZEHAZTEA DA. Alde batetik inor ez engainatzeko (gurasoak kasu)
eta bestetik nork zer betetzen duen jakin dezagun eta aldaketak egiteko. Gurasook
izango bagara erabakitzaileak, ez gara tontoak, orain arteko bidetik jarraituko dugu
indar gehiagoz.
HIZKUNTZ-HELBURUAK ETA ESKOLAREN MUGAK
Bada ordua esateko, bide batez, eskolak, edozein eskolak ahalbide mugatua duela
hizkuntzen irakaskuntzan, hemen eta Filipina irletan.
Ez naiz soziolinguistikaz ari baizik eta glotodidaktikaz. Hizkuntzak ikasteko bide
naturala jatorrizko hiztunekiko interakzioa da. Zenbat eta interakzio gehiago eta
esanguratsuagoa hobe. Zenbat eta premia gehiago hizkuntza (ondo) erabiltzeko hitz
egiten dakien norbaitekin are eta errazago ikasiko du ikasleak. Baina prozedura hau
eskolan erabiltzeko muga izugarriak daude, eskola ez delako hizkuntza bat ikasteko
tokirik hoberena. B eta D ereduen metodologia murgiltze metodologia da eta bere
helburua hizkuntzen ikas prozesu naturalera hurbiltzea da, baina eskolaren zeregina ez
da bakarrik hizkuntzak irakastea eta gure eskola asko eta askotan ez dira egoera
naturalean ematen diren baldintzak aurkitzen.
Alde batetik, gure ikasle erdaldun askok eskura duten jatorrizko (?) hiztun bakarra
irakaslea izango da. Eta irakaslearekin gelan ez da elkarrizketan aritzen normalean edo
ez luzaroan. Berak hitz egiten du gehienetan edo eta berak egiten ditu galdera gehienak.
Ikasleen zeregina askotan entzutera eta “erreakzionatzera” mugatzen da. Gero ikaslea
“behartuta” dago bere ikaskideekin hizkuntza praktikatzera, dakiena jakina, eta hor
sortzen da pidgin edo jerga moduko hori ez euskara eta ez espainola ez dena (normala
ikas-prozesu honetan).
Beraz, zer da “euskalduntzen duen eskola” edo “ingelesten duen ikastetxea”? Zein da
hori, D eredua duen eskola beste modu batera? Zein modutara? Zer esan nahi du
euskaldundu? Jatorrizko hiztun batekin normal eta zuzen komunikatzeko gaitasuna?
Zerbait gehiago? Markoaren terminoetan definitu beharko genuke zertaz ari garen
eztabaida zentratzeko.
Oso ondo neurtu behar dira hitzak orain arte milaka irakaslek egindako lan
izugarria, borondatezkoa askotan, mesprezatu nahi ez bada (batzuek egin duten
bezala). Hezkuntza Sistemari egin zaizkion kritika batzuk injustuak dira eta ez dute
lortutakoa baloratzen, bakarrik gabeziak ikusten dira dena porrota izango balitz bezala.
Nork egin du gehiago euskara bultzatzeko Elkarte honetan Hezkuntza Sistemak baino?
5
D eredua eskolaurretik DBH-ra ezarri arren guztientzat, eskolak bere mugak izaten
jarraituko du eta euskara ikasi nahi ez duenarekin edo sekula erabiltzen ez dutenekin ez
dugu jakingo zer egin. Metodologia izugarri hobetzen badugu ere (eta bada premiarik,
murgiltzeak ez baitu ondo funtzionatzen etorkin batzuekin adibidez) helburu argiak
markatuz, ikasleak ez badu eskolatik kanpo jatorrizko hiztunekin ERE hitz egiten ez du
askoz gehiago ikasiko. Gainera, bere moduan gaizki hitz egiten duten pertsonekin asko
hitz egiteagatik ere ez du hizkuntza hobetuko (kontuz era honetako ekitaldiak
antolatzerakoan). Okerrago, akatsak ontzat eman eta normalak irudituko zaizkio
(fosilizazioa).
Ez dago ikastetxe frantses, aleman edo ingelesik ikastetxean ikasitakoarekin
konformatzen denik (gu berriz, bai): ikasle guztiek egin behar dituzte egonaldiak
hizkuntza naturala hitz egiten den tokietan. Gutariko batzuk berriz, euskalduntzen duen
eskolaren ideia zabaltzen dute, berton orain gutxi egingo balitz bezala eta eskolatik
kanpo egin behar dena bigarren mailakoa balitz bezala. Eskola ez da nahiko etxetik
euskalduna ez den haur bat “euskalduntzeko” (gutxienez ikasle baten hizkuntzkonpetentzia
maila altu batera eramateko).
Zer egin orduan? Udalekuak, egonaldiak familietan, asteburuetako ekitaldiak, girotzeak,
kirol-taldeak mintza-eskola bihurtu, normalkuntza planak ikastetxeetan… gizartean
esparru euskaldunak sortu…Gauza asko egiten dira jadanik! Sakondu egin behar, ez
dago miraririk, ez hemen, ez Katalunian, ez Irlandan edo Kanadan nik dakidala.
EREDU BAT, BI ALA ORAINGOAK?
Erantzuna ez da erraza. Nik esango nuke aukera bakoitzak bere arazoak dituela.
Eredu bakar batera bagoaz, badirudi bi proposamen mota plazaratu direla: bat, oraingo
D eredua eta bi, praktikan B ereduaren antzeko bat izango litzatekeena, elebidunagoa
edo eleaniztunagoa. Nola ez den plazaratzen bakoitzean zein den hizkuntz-helburua,
zaila da eztabaidatzea, baina garbi da emaitzak oraingo D eta B ereduenen antzekoak
izango liratekeela.
Egia esan, horretarako ez da aldaketa handirik behar. Oraingo ereduek abantailak
dituzte alde horretatik ezagunak direlako eta garbi da gurasoen D eta B ereduetarako
joera. Latzena A ereduaren egoera da. Honek ez du legeek dioten helburua betetzen ezta
beteko ere. Galdera hau da: akabatu egin behar da ala hiltzen utzi? Lortu beharreko
mailak finkatuko balira guraso gehienentzat ez luke atraktiborik izango. Arazo bakarra
zera da: inmigranteen ghettoa bihurtzea eta politiko batzuek baza hori jokatzea.
Etorkinek, aukera badute eta inork ez badie kontrakorik aholkatzen, errazena omen dena
aukeratuko dute. Nire ustez A eredua edo hobetu behar da edo besteen abantaila sendotu
(zertifikazioak lortzeko posibilitatea…) baina dagoen moduan ghetto bat bihurtu
daiteke.
Garbi dudana zera da, galtzeko ez nukeela aldaketarik egingo. Oraingo egoeran baino
emaitza kaskarragoak lortzeko edo oraingoak mantentzeko ez nuke ezer aldatuko.
Aldaketak bai baina hobetzeko soilik.
HIRUGARREN HIZKUNTZA OZTOPO?
Euskal hezkuntza sistemak ezin dio gizartearen atzerri-hizkuntzaren eskariari uko egin,
hori da errealitatea eta ez dago atzerabueltarik. Gure seme alabek ingelesa, frantsesa eta
6
agian mandarin edo errusiera beharko dutelako lana aurkitzeko edo ikasteko. Eztabaida
honek kaltetu besterik ez luke egingo gaurko eredu indartsuenen matrikulazioa. Ez eta
ezin diogu uko egin beste arlo batzuetan ditugun gabeziak hobetzeari (eskolan dena ez
baita hizkuntza): zientzietan, kimikan edo geometrian kasu. Gainera dauden ikerketek
diote ez diola ingelesak euskarari inolako kalterik egiten eskoletan.
Denbora ez da dena hizkuntza baten irakaskuntzan. Gutxienezko denbora bat behar da
baina hona galdera: zenbat minutu egunean gertatzen dira gaur esanguratsuak
euskararen ikaskuntzan gure gaurko gela eta klaseetan?
Soluzioa metodologia fintzea da eta dagoen denbora optimizatzea, ingeleserako edo
zientziak indartzeko ere tarteak utziz.
ZERTIFIKAZIO BOLUNTARIOAK: MOTIBAZIO BAT GEHIAGO
Hezkuntza Sailak B2 mailaren ebaluazioarekin batera proposamen interesgarri bat
plazaratu zuen: hizkuntz zertifikazio boluntarioak DBH-n. Benetan ez da txantxetakoa
neurri honek eragin dezakeen hizkuntzekiko motibazioa.
Ikasleak ahal badu, DBH amaieran, bere ahalegina sarituko duen zertifikatu bat
eskuratu, eskolaz kanpoko epai-mahai batek emanda jakina, motibatua sentituko da eta
hizkuntza ikasteko beste arrazoi bat ikusiko du. Aurrerago EGA lortzea ere erraztuko
lioke gainera, seguru asko.
EBALUAZIOAREN GARRANTZIA
Hizkuntz ereduen arloan, hain zuzen ere, ebaluazio dezente egin izan dira eta egiten
dira, beti izan da kezka bat Sisteman. Ikusi nahi ez duenak ez du ikusiko baina
egindakoa hor dago eta ez da inoiz ebaluazioa utzi behar. Helburuak definitzen badira,
are inportanteagoa da ebaluazioa eta ikastetxeen eskuetan uzten bada ereduen
antolaketa, oraindik garrantzia gehiago hartzen du emaitzen eta eboluzioaren azterketa.
Hezkuntza Sistemarik inportanteenetan ministerioek gero eta autonomia gehiago
bueltatzen diete ikastetxe edo hezkuntza barrutiei baina helburuak finkatzen dituzte eta
urtero ebaluatzen dira emaitzak.
Ebaluazioen ondorioa zera da: ez da berdin euskara irakastea han edo hemen, baldintza
hauetan eta haietan, ikasleri mota honekin edo bestearekin. Beraz “kafea guztientzat” da
auzitan jartzen dena ebaluazioarekin. Gehien behar duenari gehiago eman beharko zaio,
nik uste, hizkuntzen irakaskuntzan ere. Horrek, gainontzeko eskola-errendimenduetan
bezala, erronka izugarri baten aurrean jartzen gaitu: baliabideen banaketa asimetrikoa.
Alderdiek izango dute hitza Legebiltzarrean baina aukera galdu bat izango litzateke
helburuei buruz hitz egingo ez balitz. Ezin da eredu berri baten “antolaketa” aurkeztu
helburuak markatzen ez badira, ereduak bitartekoak dira, zerbait lortzeko tresna.
Ikastetxeei ere autonomia eman nahi bazaie arlo honetan, are inportanteagoa da
helburuak ondo finkatzea eta ebaluatzea. Euskararako markatzen diren helburuak
baxuak badira, kontuan hartu gaztelania eta ingelesa konprometitzen ari direla erabaki
horretan. Ala maila altuagoa eskatuko dugu ingelesean euskaran baino?
Ez dakit aportazio hauek eztabaidarako balioko ote duten baina hori izan da nire asmoa
behintzat.