hIzkuntza ereduak

Hizkuntza-ereduei Buruz Hausnarketa
2006-03-13 / 07:00 / Erramun Osa IRAKASKUNTZA

Duela gutxi, Eusko Legebiltzarrak, 80ko hamarkadaz gero indarrean dauden hizkuntza-ereduak direla-eta, bi hizkuntza ofizialetan maila orotako konpetentziak bermatuko dituen eredu berri baten azterketari ekiteko, ahalik eta azkarren, praktikan jartzeko eta, eredu berria aplika dadin, irakaskuntzako legedia berritzeko eskatu dio Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailari. Legebiltzarrean emandako eztabaidan, lehenago euskal gizartean ezagunak diren hainbat iritzi zein jarrera antzeman eta entzun izan ditugu, besteak beste, ereduen sistemak porrot egin duela, helburuak lortzeko ezgauza dela, eskola euskalduntzeko askiez dela eta abar luzea. Halaber, iritzi eta posizio oso desberdinetatik proposamena onartu dela kontuan hartuz, hartutako erabakia, ustezko, baina, proposamenaren alde egiteko oso arrazoi desberdinak baliatu direnez, egiazkoa ez den adostasun batetik abiatzen dela azpimarratzea komeni da.
Eskolak ez du euskalduntzen egiaren erdia da

Euskara indarberritze ahaleginean garrantzi handiko pausoak eman dira duda barik. Inguruabar horretan, hiztun kopurua gehitzeari dagokionez, helduen euskalduntzean, ikastoletan eta eskoletan egin den lana erabakigarria izan da. Gauzak horrela, eskolak euskalduntzen ez duela esatea sinplekeria da. Izan ere, argudio berari tiraka, eta euskaltegietatik igaro diren pertsona heldu andana kontuan hartuta, euskaltegiak ere pertsona helduak euskalduntzeko ezgauza direla ondorioztatu beharko genuke.

Ereduen bilakaeraren emaitzen irakurketa ezkorrik ezin egin liteke, nik uste. Izan ere, 80ko hamarkadara egin beharko genuke atzera egin dugun ibilbideaz balorazioa egin ahal izateko. Frankismotik atera berri, administrazioaren baitako eskoletan maisu-maistren gutxiengo batek zekien euskaraz, horietatik are gutxiago ziren kapaz euskaraz irakaskuntzan jarduteko, hainbat euskararen kontra azaltzen ziren, gainera, aldi berean, gizartearen gehiengo batek euskararen aldeko jarrera eduki arren, haien seme-alabak, gehiengo zabala ama-hizkuntza gaztelania zutenak, euskaraz heziz gero haien hezkuntza-garapenean arazorik izango ote zuten zalantza ere uxatu beharra zegoen. Ereduek, beraz, gatazkatsu zen egoera hori, adostasun sozial zabal baten bidez, bideratzeko abagunea eskaini dute.

Gurasoek eredu bat edo beste hautatzeko eskubidea izateak euskararen jardunaren inguruan borondateak praktikan batzea ahalbidetu du. Besteak beste, gurasoek, aukeratu ahal izan dutelako, eta ezarri ez den legez, kontra egoteko heldulekurik ez dute eduki. Era berean, eredurik euskaldunenetan matrikulatu arren, euskaraz emaitza onak izan zitezkeela eta antzeko ahaleginarekin hizkuntza bi gutxienez eskuratzeko modua egon daitekeela ere frogatu ahal izan da. Prozesu horrek, bide batez, A eredua desagertzeko bidean jarri eta eredurik euskaldunenak indartzea ekarri du, aldi berean, eskolan dabiltzan milaka profesional euskalduntzeko denbora eskainiz.

Euskararekiko mailari buruz, berriz, egungo gizarteak eskolari gauza asko eskatzen dizkio, baita gizarteak bereak dituen oinarrizko ahuleziak eta eiteak zuzentzea ere. Baina, eskola ez da ilargian, isolatuta dagoen zerbait. B edo D ereduan ikasi duten edo hala diharduen kurtso bereko askok zergatik dute, haien artean, horren gaitasun desberdina? Bada, horretan, etxeko hizkuntzak, familia-baldintzak (ekonomikoak, ikasketak eta abar), ingurune soziolinguistikoak, hizkuntzen arteko interferentziak, hizkuntzak eskuratzeko baliatutako metodologiak, hizkuntzarekiko hartu-emanak, harreman-sareak, euskaraz hitz egiteko dituzten egiazko aukerak eta abar luzeak eragina edukiko du, ala ez? Eta, esanak esan, euskaraz gaitasun apala izatea bera ere ez ote dugu hartu behar amaitu gabeko aurrerapausotzat, bururaino hartu beharreko erronkatzat?

Batzuek uste dutenaren kontra, euskara ezin du eskolak bere kabuz eta bere eragin hutsez indarberritu. Eskolak, azken urteetan, ur eskean dagoen lur idorrak bezala, gizartearen esku hartze are eragingarriagoa eskatzen dihardu euskararen biziberritze ahaleginean.
Testuinguru berria. Mehatxua ala erronka?

Euskarazko irakaskuntzak baditu bere pitzadurak, besteak beste, goi-mailako ikasketetan nola baita lanbide-heziketan urrats bizkorrak egiteko zailtasunak ditu, oso geldo doa, eta horrek, bestelako mailetan egindako pausoak inbutu batetik igarotzea ekartzen du, hasiera batean euskararekiko lortutako maila are gehiago apalduz. Bestelakoetan indarrak galdu gabe, egoera horri aterabidea bilatzeko ahaleginak biderkatu egin beharko lirateke.

Baina, horrezaz gain, 90eko hamarkadaz geroztik, atzerriko hizkuntzen eskuratze goiztiarra indartzeko ahalegina ere indartu egin da gure artean. Batzuek gertaera hau mehatxutzat dute, izan ere, euskara ganoraz jakin gabe ingelesarekin hasteak euskarari kalte besterik ez dakarkiola azpimarratzen dute; bestetzuek, ostera, Nafarroako Gobernuak esate baterako, ingelesaren eskuratze goiztiarra euskarari lekua kentzeko darabilte. Mundu globalizatu honetan, nonahi dabiltzan herritarrek komunikaziorako ez ezik enplegurako, promozio pertsonalerako ere hizkuntzak behar-beharrezkoak dituzte. Beraz, ez dago etorkizunari mugak jartzerik, etorkizun hurbileko herritarrak eleaniztunak izanen dira, bada, horren kontra jardun ordez, euskarari kalterik ekarriko ez dion eta haren indarberritzea bultzatuko duen eredu propioa garatzea da gakoa.

Eredu propio hori, nazioartetik, batez ere, datorren etorkinen etorrera kontuan hartuta eraiki egin beharko da. Izan ere, etorkinen integrazioa bultzatzea eta asimilazioa bilatzea ez dira gauza bera. Hortaz, haien hizkuntza eta kultura galdu gabe hemengoak diren hizkuntzak eskuratzeko modua bilatu behar izango da.
Egungo hizkuntza-ereduak ez dira sasoi batekoak

90eko hamarkadaz geroztik hirugarren eta laugarren hizkuntzak maila desberdinetan eskuratzeko tartea egiteak, nola baita, hirugarren hizkuntzarekin, jakintza-arloetako zenbait eduki lantzen aritzeak sasoi bateko hizkuntza-ereduak aldarazi ditu. Izenek badiraute, baina, izanak, ostera, ez. Beraz, izenak eta multzoak gorabehera, praktikan, hizkuntza-ereduen azpi-ereduak eratu direla azpimarratu behar da.

Era berean, umeen eskolatze adina murritzagoa izan ahala, besteak beste, euskararekiko gaitasunean eragingo duela azpimarratu behar da. Hari beretik tiraka, azken honek izango du bestelako eraginik ere. Izan ere, tokian tokiko euskararen aldaeren biziraupenean nola baita higaduran eragingo duelako, iraganetik datozkigun tokian tokiko aldaeren kopurua murriztuz, mendeetan pilatutakoa desagertzeko arrisku bizian jarriz. Gure herri honetan gertatzen ari den globalizazioak, eredu bateratuaren alde eta tokian tokiko aldaeren kontra ere jokatzen du.

Gauzak horrela, euskararen biziraupenarekin kezkatuta dabilenak hiru jardun-eremu kontuan eduki beharko ditu. Batetik, gela barruko jarduna hizkuntzaren erabilerara begira jarri beharko du, hots, haur eta gazteek hizkuntzei buruz zer dakiten baino, hizkuntzekin egiten dakitenari jarri beharko zaio atentzioa, adina eta erabilera-eremuak kontuan euskararen eredu estandarrari eta tokian tokikoari lekua, arnasa eskainiz, hizkuntzen arteko transferentziak areagotuz, arlo desberdinetako irakasleen artean oro har, hizkuntzetan ari direnen artean bereziki, metodologia orientabideak-eta konpartituz eta abar. Bestetik, haur eta gazteen motibazio eta jarreretan eragin ahal izateko, gelatik kanpo, baina, eskolaren espazioan, ahalik erabilera-eremu gehien atontzen ahalegindu beharko du. Azkenik, euskararen biziberritzea indartze aldera, eskolaren eta gizarteko bestelako eragileen arteko lankidetza espazioak areagotu egin beharko ditu.
Hizkuntza-ereduak bitarteko, ez helburu

Hizkuntza-ereduen egungo eztabaidan bi beldur azaleratzen ari dira. Euskararen biziraupena ahalbidetzetik edaten du batak, gaztelera ahultzen ari delako ustetik besteak. Hargatik, batzuentzat etorkizuneko aterabidea D eredu indartua izango litzateke, besteen kasuan, aldiz, B eredu murriztua eratu beharko genuke. Baina, eztabaida beste bat da, nik uste. Beldurrak eta aurreiritziak astindu egin behar dira. Zein dira bizi osorako hezkuntza planteamenduen jiran, derrigorrezko irakaskuntza amaitzen duen gazte batek gaztelaniari, euskarari, ingelesari eta laugarren hizkuntza bati (gure kasuan, frantsesari) buruz eskuratu beharko lituzkeen gaitasunak? Hori da funtsezko eztabaida, euskal gizartean lortu beharreko adostasun berriaren oinarria.

Gauzak horrela, derrigorrezko hezkuntza-sistemak hizkuntzekiko dituen azken helburuak komunak izatearen aldekoa naiz. Inguruabar horretan, ez naiz egun euskararekiko zein gaztelaniarekiko dauden helburuak apaltzearen aldekoa, nahiz eta derrigorrezko irakaskuntza amaitzean, gazte guzti-guztiek, askotariko arrazoiengatik, hizkuntza-maila bera izango ez dutela jakin, baina, helburuen xedea trakzio-indarra izatea ere bada. Halaber, gizarte baldintzak aldatu ahala, gure gazteek hizkuntzekiko dituzten gaitasunak hazi egingo direla ziur naiz.

Eskola nola baita ikastola bakoitza azken helburu horietara hurreratzeko modua, berriz, komuna ezin izan daiteke. Bakoitzak abiatzen den testuingurutik bidea egin beharko baitu. Testuinguru honetan, nazioarteko hezkuntza-sistemen emaitzak-eta erkatzean, sistema horien berdintasunak eta desberdintasunak gutxitan aitatzen dira. Alde horien artean, hezkuntza-sistema bakoitzak zenbait jakintza-arlo nola baita gaitasun lehenesteko eta ikastetxeek haien baliabideak haien hezkuntza-proiektuaren zerbitzura jartzeko duten autonomia aipatuko nituzke.

Azken helburuak, beraz, komunak, horietara iristeko bideak, aldiz, askotarikoak. Bi hanka, baina, beste bi ere falta dira; batetik, ikastetxe bakoitzak egitasmoa garatzeko behar duen autonomiak, tarteko helburuak lortzen direla ziurtatzeko nola zeinahi dela hezkuntza-sarea, desberdintasunak orekatzen laguntzeko, kanpoko ebaluazio sistema eratzea eta administrazioaren sostengua behar ditu; bestetik, prozesu hori antzina eramateko curriculum diseinuak berritu, irakasleen oinarrizko zein prestakuntza iraunkorrean urratsak egin, material berriak ekoitzi eta abar egin beharko dira. Horra hor bada, gure hezkuntza-sistema etorkizunarekin lotzeko oinarrizko abiaburuak.
Aurrera segitu beharreko estrategiaz

Egun batetik bestera aldaketak gertatzea zaila da hezkuntza munduan, horretarako baldintzak sortu egin behar baitira. Beraz, aldi berean bi estrategia bultzatzea zentzuzkoa izan liteke. Egun indarrean dauden hizkuntza-ereduak epe ertainean manten litezke, egungo pitzadurak (lanbide-heziketa eta abar) estaltzeko ahaleginak areagotuz. Bizkitartean, eta epe ertainean planteamendu berria gorpuzteari dagokionez, hala nahi duten ikastolekin, eskola publikoekin eta pribatuko bestelako ikastetxeekin eratutako talde-pilotua osa liteke, horiek egin beharreko bide berrian bide-egile suerta litezke, gainerakoentzat jarraibideak-eta eskainiz, sistema osoa baldintza eta irizpide berrietara egokitzen joateko denbora eta aukerak eskainiz.
Maratoiaren bukaerara iristeko gonbita

Gutxiengo batek hitz egiten duen gutxiagotutako hizkuntza baten indarberritzeaz dihardugunean, gizartean eraldaketa esanguratsuak gertatzeaz dihardugu, halakoak, ostera, ez dira epe laburrean gertatzen, horretarako adostasun zabala, denbora, kemena eta ahalegin iraunkorra behar dira. Gauzak horrela, hizkuntza-ereduak direla-eta abiarazitako eztabaida gaurko zein bihar-etziko herritarren hezkuntza beharrei erantzutearen zerbitzura jarri behar da, hori ahalbidetzeko hezkuntzak izango dituen helburuak birdefinituz, jarraibideak eguneratuz, administrazioak hezkuntza sistema osoaren -ez bereak diren ikastetxeena soil-soilik- ardura daukala jokatuz eta abar.

Kontuz, beraz, itolarria eragitearekin, hasieran azkarregi doazenak maratoiaren azkenera ez baitira beti iristen. Inguruabar horretan, segitu beharreko bidean asmatzen badugu, euskararentzat nola baita gainerako hizkuntzentzat aukera berriak irekiko ditugu, bizikidetzan ekarpen erabakigarria eginez, baina, asmatu ezean, itzuri egiten zaila izango litzatekeen dinamika abiaraziko genuke, eta euskararen indarberritzeari dagokionez …, bada, desio horri galdera-ikur handi bat erantsiko genioke.

(ERRAMUN OSA IBARLOZA Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioaren Hizkuntza arduraduna da)

Erramun Osak erabili.com-en argitaratutakoak (ikusteko gainean sakatu)

* Ikastolen hizkuntz proiektua zehazteko oinarriak
* Haur eskoletan zein euskara?
* Ahozkotasuna eremu ez-kurrikularrean
* Ikastolen hizkuntz proiektua ahozkotasunaren helduleku
* Euskara irabazpide
* Ikastetxeetan euskararen erabilera indartzeko planak EBPN udal-ereduekin uztartzea
* Batzuen aurpegia
* Ereinaldia